Osmanlı’yı Ayakta Tutma Politikaları ve Türkçülük (1)

1789 yılında gerçekleşen Fransız Devrimi tüm dünyada büyük bir yankı uyandırdı. Rousseau, Voltaire gibi aydınların temellerini attığı bu devrim modern dünyanın oluşumunda büyük bir adımdı. Öyle ki Fransız Devrimi birden fazla ulustan oluşan imparatorlukların sonu, ulus devletlerinin ise doğuşuydu.

Rousseau ‘Toplum Sözleşmesi’nde toplum olma bilincini aşılamış ve bununla birlikte toplumdan nasıl ulus oluşturulacağına da değinmiştir. Rousseau’nun bu fikirleri kendi ölümünden sonra gerçekleşecek olan Fransız Devriminin ana fikri konumundaki Fransız milliyetçiliğinin doğuşuna sebep olacaktır.

Fransız Devriminin sonucunda oluşan milliyet kavramı ve milliyetçilik fikri başta da dediğimiz gibi tüm dünyayı etkilemiş ve hatta çağ kapatıp çağ açmıştır. Milliyetçilik fikri oluştuğu dönemdeki bütün çağdaş devletlerini etkilemiştir. Tabi bu fikirden en çok etkilenen devletler çok uluslu yapılar olan imparatorluk devletleriydi.

Bu imparatorluk devletlerinden biri olan Osmanlı İmparatorluğu da 19. yüzyılının başlarından itibaren milliyetçilik fikriyle ilgilenmek zorunda kalmıştır. Bunun nedeni ise başlayan isyanlar ve Osmanlı içindeki ulusların bağımsız olma isteğidir.

Osmanlı İmparatorluğuna ilk olarak 1804 yılında Sırplar isyan etmiştir. Bu isyan bir öncü olmuş ve en başta balkan ulusları kendi bağımsızlıklarını ilan etmek adına Osmanlı ile mücadele etmeye başlamışlardır. 1829 yılında ise Edirne Antlaşması ile Yunanlar, Osmanlı’dan koparak bağımsızlığını ilan eden ilk millet olmuştur. Bu olay Osmanlı topraklarının uluslara dayalı olarak çözülmesinin ilk aşamasıdır.

Osmanlı bu çözülmeyi engelleyecek çeşitli atılımlar yapmaya çalıştı. Tanzimat Fermanı ile gayrimüslimler, Müslüman tebaa ile eşit görüldü, onlara çeşitli haklar tanındı. Doğan Avcıoğlu, Tanzimat Fermanı ile ortaya çıkan Osmanlılık ve Osmanlıcılık fikrini şöyle açıklıyor: ‘’Tanzimat ilan edilip Müslüman olmayan öğelere eşit haklar tanınınca bu devlet tarihi anlayışı gelişti. Bu anlayış (…) Osmanlı İmparatorluğu’nu oluşturan etnik öğeler arasında ortak değerler arıyor, böylece bir Osmanlılık bilinci yaratıp çeşitli öğeleri birbiriyle kaynaştırmak ve devleti ayakta tutmak amacını güdüyordu.’’

Islahat Fermanı ile gayrimüslimlere verilen haklar daha da genişletildi. Ancak Osmanlı’nın bu çırpınışları milliyetçilik fikrinin yükselmesine engel olamadı. Bu durum aynı zamanda Osmanlı’nın kurtuluşu için ortaya atılan Osmanlıcılık fikrinin de çöküşüydü. Bu durumu o dönemin Türk milliyetçilerinden Doktor Şerafettin Mağmumî’den dinleyelim: ‘’Osmanlılık fikri çürüktür. Bu vakitten sonra çeşitli toplulukların uzlaştırılması olanağı kalmamıştır:’’

Mağmumî, aynı zamanda İttihat ve Terakki Cemiyetinin kurucularındandır. Kendisi fikirleriyle Türkçülük ideolojisinin kurucularından olan Yusuf Akçura’yı da etkilemiştir. Yusuf Akçura ile ilk olarak Paris’te karşılaşmış ve Osmanlı İmparatorluğunun çöküşüne çözüm bulmak amacıyla görüşmeler düzenlemişlerdir.

Yusuf Akçura da Mağmumî gibi Osmanlıcılık fikrini gereksiz görüyordu. 1903 yılında hazırlamış olduğu ‘Osmanlı Devleti Örgütleri Tarihi Üzerine Bir Deneme’ adlı tezinde bu girişimi şöyle eleştirmiştir: ‘’Genç Türklerin uğrunda çalıştıkları Osmanlı milleti oluşturma hareketi boş bir girişimdir. Tek çıkar yol ulusçuluktur.’’

Osmanlıcılık fikrinin çöküşüyle gündeme iki fikir gelmiştir. Bunlardan ilki Osmanlı’nın halife gücü kullanılarak en azından Müslüman toplumlarını bir arada tutmak amacı güden İslamcılık – Ümmetçilik fikridir. Abdulaziz döneminde ortaya çıkan bu fikir Abdulhamit döneminde devletin resmi politikası haline gelmiştir.

Abdulhamit, yükselen milliyetçilik fikrinden korkan bir padişahtı. Öyle ki milliyetçilik fikrini tetiklemesin diye okul programlarında düzenlemeye bile gitmiştir. Askeri okulların programlarına pek dokunamasa da Mülkiye gibi yüksekokulların üzerindeki baskıyı arttırır. Sultan Abdulhamit, Mülkiye gibi okulların öğrencilerin manevi duygularını azalttığını düşünürdü. Hatta bunun için Şeyhülislam önderliğinde bir kurul oluşturmuştur. Bu kurulun amacı okullarda verilen dersleri düzenleyerek ‘dinsel inançların güçlendirilmesini’ sağlamaktır.

Burada Abdulhamit dönemini Halit Ziya Uşaklıgil’in şu eleştirisiyle kapatalım: ‘’En çok korkulan tarihti. Fikrin asıl uyanışına hizmet edecek, ibret alanında bir aydınlık yaratabilecek olan bu tarih belası, yönetimin huzurunu kaldıran bir kâbustu. (…) Memleketin tarihinde ayaklanma, ihtilal, tahttan indirme, suikast adına ne varsa, yönetim kötülüklerine, hırsızlık ve yolsuzluğa, bu yönetimin durumunu akla getirebilecek ne bulursa bunlar kaldırılır; hemen baştan başa bunlarla dolu olan, bunlar kaldırılınca ortada anlamsız, cansız bir ceset biçiminde kalan Türk tarihi, yalnız padişahların ululuğuna, savaş ve fetihlerin daima Osmanlı hanedanının yüceliğine yönelik övgülerden ibaret kalırdı.’’

Değerli dostlarım, buraya kadar İslamcı ve Osmanlıcı fikirlere değindik. Yazının adından da anlayacağınız gibi Türkçülük yalnızca Osmanlı İmparatorluğu ile sınırlandırılacak bir kavram değildir. Bundandır ki bu yazıyı burada noktalayıp sıradaki yazımız veya yazılarımızda Türkçülük fikrinin gelişimi, kolları ve Turancılığa evrimini konuşacağız. Takipte kalınız, hoşça kalınız…

Metin Emre Kuşçu